انگارهای فقط انگار

فؤاد صادقی توی فیس بوک نوشته است:

 «ار کلیه دوستان محترم خواهشمندم که از گذاشتن کامنتهای فراتر از خط قرمز بویژه درباره رهبری، در زیر پستهای اینجانب خودداری کنند، قبل از این تصورمی کردم که فقط در قبال نوشته های خودم در فیس بوک مسئولم اما با احضارهای جدید دریافتم که باید پاسخگوی کامنتهای دیگر دوستان، زیر پستهای خودم هم باشم، واین موضوع زمانی سخت ترمی شود که بهردلیلی نتوانم کامنتها را برای چند روز چک کنی و موارد منفی را حذف کنم» [ نشان ]

فوراَ این سؤال به ذهن می‌آید که نویسنده‌ی یک متن در فضای نت، علاوه بر مسئولیت نوشته خود، آیا نسبت به کامنت‌ها و نظرات دیگر کاربران مسئول است یا نه؟ من گمان نمی‌کنم پاسخ ساده باشد و بتوان به راحتی گفت که کامنت را دیگری نوشته است و نویسنده‌ی متن سراسر مبراست. 

پیش از آن‌که جلوتر بروم، من نمی‌خواهم حکم کنم. این نوشته فکر است و پرسش. حتی بهتر است بگویم نمی‌توانم حکم و داوری داشته باشم؛ چون آگاهی حقوقی‌ام چنان نیست که مطمئن باشم همه پیش‌فرض‌های حکم را مرور کرده‌ام. من وقتی این را خواندم با این پرسش روبرو شدم و این کلمات تفکر حول این پرسش است بدون اینکه به نتیجه‌ای رسیده باشم. 

اولین چیزی که به ذهنم می‌رسد تفاوت بین کامنت و سخن است. سخن به معنای کلامی که از دهان خارج شده است و کامنت نوشته‌ای است که زیر یک خبر یا  پست وبلاگی یا پستی در یکی از جوامع مجازی نوشته می‌شود. این تفاوت را معنا یا ساختار زبانی ایجاد نمی‌کند، بل‌که ماندگاری و یافتن مخاطبین جدید است که میان این دو مرزبندی می‌کند. صدایی که از دهان خارج می‌شود، شنیده می‌شود و محو می‌شود. اما کامنت می‌ماند و چشم‌های جدیدی آن را می‌شنوند. یعنی کامنت دو مرحله دارد، مرحله نوشتن که به مثابه گفتن است و مرحله ماندگاری. کامنتی را که من ده سال پیش نوشته‌ام، هنوز خوانده می‌شود. 

این نکته هم در یافتن پاسخ می‌تواند کمک کند؛ در نشرِ مکتوب یک عقیده یا فکر یا سخن، به غیر از مؤلف آیا ناشر و موزّع و فروشنده و ... هم مسئولند یا نه؟ مثال روشن آن، کسانی که در مبارزات انقلاب ایران، اعلامیه‌های امام را چاپ و پخش می‌کردند؟ آن‌ها نویسنده و مؤلف محتویات اعلامیه نبودند، اما مجرم شناخته می‌شدند. آیا می‌توان برای کامنت و ماندگاری آن، چنین جایگاهی فرض کرد؟ جواب روشن نیست. پخش اعلامیه یک مونولوگ است، اما کامنت زیر پست یا فید، در فضای دیالوگ است و به گمانم این تفاوتی تأثیرگذار است. 

درکِ زمینه‌ای که کامنت در آن نوشته می‌شود و می‌ماند، نیز به روشن شدن کمک می‌کند. یک وبلاگ را در بلاگفا فرض کنیم یا یک صفحه شخصی در فیس‌بوک را. بلاگفا یا فیس بوک به کاربران اجازه می‌دهد که از فضا و دامنه‌اش برای نوشتن استفاده کنند. یعنی نوشتن در این فضا، نوشتن در دفتر دیگری است با اجازه صاحب دفتر، یعنی نوعی ملکیت متزلزل. قرارداد اولیه که کاربر آن را تأیید می‌کند، سهم مهمی در اتفاقات بعدی دارد. صاحب فضا می‌تواند در مقابل اهداء فضا برای نوشتن حتی حق تألیف را از آن خود کند یا آن را هر گاه خواست حذف کند. این‌ها بسته به مفاد قرارداد دارد. کاربر فیس‌بوک در دفتر خود نمی‌نویسد، در دفتر فیس‌بوک می‌نویسد؛ یعنی یک فضای اهدایی. این هدیه کامل نیست. صاحب فیس‌بوک می‌تواند روزی فیس‌بوک را کاملاً منهدم کند. اما اینک عرصه‌ای را به کاربر داده است که در آن بنویسد یا عکس نمایش دهد و ... 

داستان از این‌جا شروع می‌شود. کاربر عرصه‌ای دارد برای بیان و نمایش گفته‌هایش. دیگران در این فضا می‌توانند با او گفتگو کنند؛ در عرصه‌ای که به صورت متزلزل در اختیار اوست. در کامنت‌هایی که در عرصه و قلمرو وی نوشته می‌شود، چقدر او مسئولیت دارد؟ 

باز هم نمی‌توان همه کامنت‌ها را به یک چوب راند. میزان تسلط نویسنده بر کامنت هم تأثیر دارد. مثلا در فضایی مانند بالاترین –پیش از این، این‌گونه بود، الان نمی‌دانم- فرستنده پست، هیچ دخالتی در کامنت نداشت. نه در بستن اولیه و نه در حذف و ویرایش کامنت‌ها، دسترسی نداشت. اما در گوگل‌پلاس کاربر می‌تواند کامنت‌ها را ببندد یا حذف کند یا در وبلاگ و سایت‌های خبری می‌توان کامنت‌ها را پس از تأیید مدیر نمایش داد. البته این توانایی بر انسداد کامنت یا حذف به معنای مسئولیت حقوقی نیست؛ بلکه اول سخن است. آیا کسی که دسترسی به انسداد یا حذف یا تأیید دارد، مسئولیت حقوقی در برابر کامنت مجرمانه دارد یا نه؟